Arestiren kaleak
Bilbon aspaldi jarri zioten kalea Gabriel Arestiri, bere borondatearen kontra, Harri eta herri-ko “Nire izena” poeman esandakoa aintzat hartzen badugu: Jainkoak eztezala nahi Bilboko karrika bati / Nire izenik eman dezaiotela / (Eztut nahi bizargile hordi batek esan dezala: / Ni Arestin bizi naiz, anaiaren / koinata nagusiarekin. Badakizu. Maingua). Hala ere, haserretu baino gehiago harrotu egiten gintuen horrek: ikusten?, esaten genuen, ezjakin hutsak dira gure agintari horiek. Eta Aresti gureago sentitzen genuen, haren liburuak irakurtzen ditugunona esan nahi dut.
Dena dela, eta txintxo pentsatu nahita, beharbada gure agintariak ez ziren guk uste bezain ergelak eta ezjakinak. Azken batean, Gabriel Aresti izena karrika bati ez baizik abenida bati eman zioten, gainera non eta Otxarkoagan: “Jainkoa jaio da Otxarkoagan” izan zen haren ipuinetako bat, eta auzo egokiagoa da hori noski poetaren sentsibilitate sozialerako Abando dotorea baino (baita bizargile hordien emazte mainguak topatzeko aproposagoa ere, bide batez esanda).
Donostian ere jarri zioten kalea gure poeta nazional eta sozialari, ez dakit euskal literatura osoari gorazarre egiteagatik ala Bilbo baino gutxiago ez izateagatik. Tokia ere, aldrebes samarra baina polita, zalantzarik gabe: Polloeko kanposantuko buelta guztian, Intxaurrondo berriko etxetxo erantsi sorta baten aurrean, lehen aipatu dugun poema bereko beste zati bat gogorarazteko bezala: Hemen datza Gabriel Aresti Segurola. Goian bego. / Pérez y López. Marmolistas. Kale hau ere ez dugu karrika, baizik pasealekua, eta lauzaren ordez kartoizko panel handi bat dago aspaldian kalearen sarreran: “Gabriel Aresti cortado por obras”. Poesia hutsa.
Orain, berriz, Gabrielen heriotzaren 25. urteurrena ospatzera doala-eta, hainbat ekitaldi antolatu dituzte bai Bilbon bai Donostian, Bidebarrieta liburutegian batetik eta Koldo Mitxelena kulturunean bestetik. Poztekoa da noizbait gauzak elkarren laguntzan eta ez elkarren lehian egiten hastea (oraingoan gaizto jarrita, esan liteke Zazpiak —edo Seiak— bat amestu hura Utopiabiltzaren kutxan gordeta, Laurak bat balizkoa historiaren bazterretan galduta eta Hirurak bat maxkala PPko arabarrek galarazita, mano-mano aritzera kondenatu gaituztela gehienetan etsaiturik ibilitako giputx-bizkaittarrak).
Poztekoa dela nioen elkarlana, poztekoa eta harritzekoa urtebeteko aurrerapenarekin aritzea, eta poztekoa bezain txalotzekoa egitarau zabal bat antolatzea, gure idazle gurena oroitarazteko, ahazturaren zakuan ez uzteko. Hitzaldiak izan dira, mahai-inguruak, irakurraldiak, baita erakusketa bat ere, polit askoa gainera, abendu erdira arte ikusgai dagoena Donostiako KMn, edonori gomendatzeko modukoa.
Ez nuke kexatiarena egin nahi baina, oroimenezko erakusketa hori ikusiz, Aresti domestikatu bat eman nahi diguten sentipena izan dut: ertzak leundu dizkiotela, asimilatu-edo; kalea jarri diotela, azken batean. Zuzena eta txukuna da erakusketa osoa, horretan ez dut dudarik, eta Gabrielen irudi egoki eta eder bat ematen du gainera, alderdi guztietatik. Ederregia izatea akaso... Esan nahi baita, bertako imajina eta hitzetan ez dela inondik igartzen zenbateraino zen pertsona kontraesankorra, zalantzaz betea, aldakorra; bere prestu eta zintzoan ere polemika agortezinetan tematzen zalea, petraltzeraino kasik.
Baten batek leporatuko dit beharbada, ezagutu ez zuen batek ez duela halako itsuskeriarik esateko eskubiderik, eta arrazoi du segur aski, Arestiren irakurle izateak ematen duen eskubide xumeagatik ez bada. Zakarkeria horiek, ordea, ez dute Aresti itsusten, gizatiarrago eta benazkoago egiten baizik; maitakorrago, nire begietara bederen. Gabrielen izaera eta pentsaera konplexu horrek egiten du posible, bestalde, espainolista sutsu nahiz abertzale amorratu izatea gaur egun, garai batean haren lagun eta lantukide izandakoak, nor bere oroitzapenekin, nor bere arestitxo eta interpretazioarekin; maisuarekiko debozioaz gainera, zurikeriari ihes egitea dela esango nuke horien guztien ezaugarri bateratzaile bakarrenetakoa, eta bekatu horixe izan dezake agian erakusketak: Gabriel Aresti goxoegi bat aurkeztea. Dena dela, erakusketa halako artaz antolatu dutenak ez baizik gizarte osoa, gu denok gara nolabait ere zurikeria horren errudun, Domusaindu iraunkor batean biziko bagina bezala, non hildako guztiak diren saindu, denak zerurako hautatu.
Hildakoekiko zurikeria orokor horren adibide gisa, garai berean egokitu da, kasualitatea, Iñaki Eizmendi Basarriren heriotza. Euskal komunikabideetan dena izan da lore eta laudorio: euskaltzale, abertzale, kazetari, bertsolari... denetan jator eta guztian mundiala. Ez gara orain trapu zaharrak astintzen hasiko, baina neurriz jokatu beharko genuke balorazioetan, eta oroimen apur batez: gerra aurre eta ostekoak alde batera utzita —frankismoak euskal kulturari uzten zion folklorekeria desideologizatuzko zirrikitu horretan aritu behar izan baitzuen lehenago Aitzolen eskumakila izandakoak—, esan beharrekoa da, nire ustez, 1960tik aurrera, euskal kulturan abian zetorren modernizazio guztiaren kontra gogor eta egoskor jardun zuela Basarrik: euskara batuaren kontra, ideologia berrien kontra, gazteek zekarten oldarraren kontra. Barkatzekoa da, zalanzarik gabe, halako txikikeriek ez dute muntarik Hilezkorren Parnasoan; baina, mundu ziztrin honetan, handien mirespenaren gainetik errespetua zor diogu orori, eta era honetako kontuak modu sistematikoan isilduz gero errespetua galtzen diegu bai Basarriri, bai haren kontra borrokatu zirenei. Eta horien artean nabarmena izan zen Aresti, haren lan osoetan oraindik ere irakur dezakezuenez (10. liburukia: Artikuluak. Hitzaldiak. Gutunak).
Xabier Mendiguren Elizegi